آموزش و پرورش؛ ابزار عدالت یا بازتولید نابرابری؟/ چرا حداکثرسازی و بسط اراده مردمی در آموزشوپرورش پس از انقلاب اسلامی یک عنصر اساسی است؟ +بی‌نصیب
حجت‌الاسلام محسن خاکی، معلم و پژوهشگر اقتصاد سیاسی در دومین دوره ملی «بی‌نصیب»:
مقدمه قانون اساسی، هدف آفرینش انسان را «خلیفه‌اللهی» و رسیدن به حداکثر اراده دانسته است که این امر بدون ترتیبات عادلانه، امکان‌پذیر نیست.
نظام آموزشوپرورش نباید فقط به توزیع مساحت کلاس‌ها و امکانات سخت‌افزاری محدود شود؛ بلکه باید کودکان و نوجوانان را به «سلاح عدالت‌آفرینی» مجهز کند. هدف نهایی، ایجاد نسلی است که بتواند ظرفیت‌های خود را در راستای ارزش‌های متعالی اسلامی و انقلابی شکوفا کند.
حجت‌الاسلام محسن خاکی با ارائه آمارهایی از گزارش‌های رسمی، به نابرابری‌های موجود در رتبه‌های برتر کنکور بین استان‌های کشور پرداخت. برای مثال، استان خوزستان با ۷٪ جمعیت دانش‌آموزی، تنها حدود ۲٪ از رتبه‌های برتر را به خود اختصاص داده است؛ درحالی‌که این نسبت باید دست‌کم معادل جمعیتش باشد. این نشان می‌دهد که فرصت‌ها برابر نیستند.
آموزش و پرورش، به گفته این پژوهشگر می‌تواند در جهت «عادی‌سازی تبعیض» عمل کند؛ یعنی ساختار ناعادلانه پیش از مدرسه را نادیده بگیرد، یا برعکس، آن را آشکار کرده و در جهت اصلاح آن بکوشد.
حجت‌الاسلام خاکی با اشاره به تحلیل‌های علوم شناختی، نشان داد که فقر چگونه توان شناختی را کاهش می‌دهد. نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد که افراد فقیر پس از پایان دوره برداشت محصول و رفع فشار اقتصادی، در آزمون‌های هوش، به طور میانگین ۱۰ تا ۱۵ نمره بهتر عمل می‌کنند. بنابراین، عدالت آموزشی صرفاً یک موضوع اخلاقی نیست؛ بلکه مستقیماً بر عملکرد شناختی اثر دارد.
وی با انتقاد از ورود برنامه‌های اقتصاد لیبرالیستی در آموزش کودکان، مانند آموزش سودجویی و پیش‌بینی بازارها (طلا، مسکن، ارز)، هشدار داد که این جهت‌گیری‌ها، کودکان را به «کارگزاران بازار» تربیت می‌کند، نه شهروندان عدالت‌محور.
در ادامه، با اشاره به عملکرد کشورهای اسکاندیناوی در توزیع برابر فرصت‌های آموزشی، ورزش، فرهنگ، و آموزش عمومی، یادآور شد که حتی انتخاب نوع ورزش هم در تربیت شخصیت‌های اجتماعی عادل یا رقابت‌طلب، نقش دارد. بسکتبال برای تربیت پاسخ سریع در بازار سرمایه طراحی شده، در حالی‌که ورزش‌هایی مانند هندبال و فوتبال گروهی، روحیه همکاری و عدالت‌طلبی را تقویت می‌کنند.
محسن خاکی در ادامه گفت: آموزش و پرورش جمهوری اسلامی باید چهار وظیفه مهم را ایفا کند:
1. توزیع برابر منابع و فرصت‌ها (مثال: کیفیت آموزشی برابر برای همه)
2. عدم عادی‌سازی ساختار ناعادلانه پیشامدرسه‌ای
3. تقویت سرمایه فرهنگی طبقه فرودست
4. تربیت سوژه‌های عدالت‌خواه، نه سودمحور و رقابت‌طلب
در پایان، حجت‌الاسلام خاکی با اشاره به بیانات رهبر انقلاب، گفت: «باید کیفیت مدارس دولتی را چنان بالا ببریم که انگیزه ثبت‌نام در مدارس غیردولتی از بین برود و این مدارس به تدریج محو شوند.»
